7. Maskulinotasunak, pribilegioak eta boterea
Adierazi da jada, ikastaro honetan, genero-harremanek diskriminazioarekin eta berdintasun ezarekin dituzten loturak. Maskulinotasunaren idealak gizonen eta emakumeen arteko (genero artekoak) eta gizonen arteko (genero barrukoak) hainbat erlazio konfiguratzen ditu, zeinek jendartea antolatzen duten.
Raewyn Connell soziologoaren arabera, maskulinotasunak gizonei zuzendutako genero-aginduak gauzatzeko moduak dira. Azter genezake zer lotura duten modu horiek gure jendarteko pribilegiozko posizioekin, eta nola ezartzen dituzten hierarkiak emakumeekiko eta hegemonikoak ez diren beste maskulinotasun mota batzuekiko.
R. Connellek (2012) honela sailkatzen ditu gaur egun Mendebaldean nagusi diren maskulinotasun-patroi nagusiak: hegemonikoak, mendekoak, konplizeak, eta bazterrekoak.
Hegemonikoak. Esan daiteke gizonen nagusitasun-posizioa eta emakumeen mendekotasuna bermatzen dutenak (edo bermatzeko ezartzen direnak) direla. Dinamika kultural horren bitartez, talde batek buruzagitza-posizio bat eskatzen eta mantentzen du jendarte-bizitzan. Edozein garaitan, maskulinotasun mota zehatz bat goraipatzen da kulturalki, beste batzuen ordez. Maskulinotasun hegemonikoak ez du esan nahi hura ordezkatzen dutenak boterean daudenik, baizik eta berdintasun eza eta gizonen pribilegioak aldezten dituztela, gizon izate hutsagatik.
Agian, gure jendarte-testuinguruan, eredu maskulino hegemoniko esplizituki matxista hori gutxiengoa da. Aurrerapen orokorra gertatu da jendartean irudi matxista horren kontra, gizon gehienek orain ez baitituzte emakumeen eta gizonen arteko ideia eta berdintasun-gabezia estrukturalak aldezten iraganean bezain argi. Baina interesgarria izango litzateke aztertzea, hala ere, eredu hegemonikoa definitzen duten ideia horietatik zenbat adierazten diren beste forma batzuetan.
Konplizeak. Gizonen hegemonia eta boterea justifikatzen ez badute ere, emakumeen mendekotasunari esker lortzen dituzten abantailak ongi baliatzen dituztenen maskulinotasuna. Dibidendu patriarkal deitzen diegu abantaila horiei. Hau da, emakumeekin alderatuta, gizon izateagatik gizonen alde metatu eta haientzat onuragarri diren abantailen multzoa litzateke.
Dibidendu patriarkala bereganatzen duten gizonen gehiengo handi batek emakumeen eta gizonen arteko eskubide-berdintasunaren aldeko diskurtsoak sostenga ditzake.
Hona zer irakur daitekeen José Ángel Lozoya Gómezen Privilegios Masculinos artikuluan:
“Pribilegio maskulinoak gizonezkook emakumeen bizkar gozatzen ditugun abantailak dira, jaiotzetiko eskubidez. Hain daude naturalizatuta, ezen kosta egiten baita imajinatzea indarraren legez inposatu zirela noizbait; arau kultural gisa mantentzen dira, gizon eta emakumeok erreproduzitzen ditugulako, nahiz eta lehenengoentzat bakarrik diren onuragarri. Erlazio-patroi bat dira eta, auzitan jartzen direnean, hainbat herrialdetan, lege misoginoenen zama guztia emakumezko lege-hausleen kontra erabiltzeko justifikatzen dira; gure artean, berriz, bikotekidea azpiratzeko indar fisikoa erabiltzen duten gizon askoren justifikazioa dira”.
Maskulinotasun konplizeen artean aurkitzen dugu erresistentzia handiena gizon askok gure jendartean dituzten onurak aitortzeko orduan. Askotan, pribilegio edo abantaila bat gozatzea eta horrekin ados egotea nahasten dira; izan ere, ez baita erraza pribilegio edo abantaila sozialak dituen talde batekoa zarela aitortzea.
Enplegu gero eta prekarioagoak dituen jendarte batean, edota, itxuraz, emakumeok eta gizonok jendartean toki berberak okupatzen ditugun honetan, oraindik gizon askok galdetzen diote bere buruari: «Zer onura dut nik horretatik?»
Artikuluan adierazten den bezala, gizon asko emakumeen kontra indarkeria erabiltzearen aurka daude. Baina ez dira ohartzen gizonak direlako halakorik jasan behar ez dutenez abantaila bat dela beraientzat, askatasun handiagoa goza dezaketelako eta beldur gutxiago dutelako espazio publikoa okupatzeko orduan. Eta ez dute ikusten, era berean, etxeko eta zainketa-lanetan dauden aldeak direla medio, erraztasun handiagoa dutela erantzukizuneko postuetan lan egiteko; lana eskatzen dutenean, aita izateko gogoa ontzat hartzen diete, eta, aldiz, balio negatiboa izaten da, emakumeek ama izan nahi badute.
Berdintasun ezaren kontra egoteak ez gaitu hartaz baliatzetik salbuesten, jendarte- harremanen parte handi batek mantendu eta indartu egiten baitu, eta gizon asko abantaila-postuetan kokatzen dira jendarteko eremu guztietan.
Jakintza eta trebetasunak askoz gehiago aitortzen zaizkie gizonei; emakumeak, aldiz, objektu sexual eta gauza bihurtzen dira haien jardute profesionaletan.
Lehenik eta behin, berdintasun ezari dagozkion egoerak identifikatu behar ditugu, eta nola eragiten diguten bai norbanako gisa eta bai kolektiboki; gero, geure buruari galdetuko diogu: Zer egiten dut haiek desager daitezen, bai arlo pertsonalean, bai sozialean?
Nahiz eta gizon guztiak haien buruari galdera hauek egitearen arduradun izan eta egin ditzake aldaketak aintzat hartu behar izan, azpimarratzekoa da halako aldaketa batzuk egiteko aukerak ez direla berak izan gizon guztietan. Ezin diegu erantzukizun berbera eskatu zaurgarritasun sozial egoeran dagoen gizon-talde bati, eta erabaki politikoak, ekonomikoak edo kulturalak hartzeko ahalmena duten gizonei. Maila desberdineko erantzukizunak dituzte, ekintzarako ahalmena ere hala dutelako. Horregatik, zaila gertatzen da kategoria berean biltzea Irun eta Hondarribiko berdintasunezko alardeetan parte hartzen duten gizonak eta alarde sexista eta baztertzaileak mantentzen dituztenak. Edota eszedentzia baliatzen dutenak zainketarako eta erabiltzen ez dituztenak.
Horregatik ez da komeni gizonen sexismoa orokortzen eta sakontasunik gabe analizatzea (gizonak dira…) ezin izango dugulako ikasi emandako aurrera pausuetatik nahiz eta txiki eta lotsati irudi daitezen, markatzen dizkigutelako aurrerapen horiek handiagoak izan daitezela zein bidetik jarraitu behar dugun.
Gizon «konplizeen» taldean –gizon-talde ugariena, gaur egun– portaera eta jokabide aniztasun handia dago. Portaera sexistenetatik hasi eta, berdintasuna jomuga dutela, aldaketa pertsonal eta kolektiboa lortzeko lanean ari direnetaraino.
Ildo horretan, hona zer dioen Jokin Azpiazuk (2016):
“Gaur egun, Europa hegoaldeko herrialdeetan, ez dut uste alfa arraren eredu bortitz, inposatzaile eta negar egiten ez duen hori denik hegemonia maskulinoa mantentzen eta erreproduzitzen duena. Iruditzen zait eredu horrek zilegitasuna galdu duela, hainbat espaziotan behintzat, eta lekua irabazten ari dena beste bat dela, anitzagoa, konplexuagoa, hain agerikoa ez dena. Azkenean, posizio berera iristen den eredua, baina bide desberdinetatik igarota”.
Alegia, Connellek «maskulinotasun konplizeak» deitzen dienetan sartzen diren ereduak dira gaur egun berdintasun eza mantentzen eta betikotzen dutenak. Berdintasun ez hori, berdintasunaren aldeko diskurtsoen aterkipean, iraganean ez bezalako beste forma batzuetan antolatzen du jendarteak, baina genero- identitateen eta -hierarkien araberako berdintasun eza eta diskriminazioa mantentzen jarraitzen du.
Mendekoak Gizon-taldeen arteko nagusitasuneko genero-erlazio espezifikoetan gertatzen dira. Kasurik garrantzizkoenak gizon heterosexualen nagusitasuna eta gizon homosexualen mendekotasuna dira. Ez da bakarra; badira maskulinotasun ez- hegemonikoan kokatzen diren beste eredu batzuk ere, hala nola transgeneroak edo bere generoarekiko disidenteak, maskulinotasun hegemonikoak markatzen duen «zilegitasun» zirkulutik bota dituztenak. Estatu espainoleko Barne Ministerioaren 2016ko datuen arabera, eraso homofoboen %70 salatu gabe geratu ziren.
Baztertuak. Azkenik, Connellek adierazten digu badirela beste faktore batzuk maskulinotasunen artean berdintasun eza eta maskulinotasun baztertuak eragiten dituztenak.
Generoaren eta beste egitura batzuen arteko erlaziotik –hala nola klase-soziala, etnia, sexu-orientazioa edo erlijioa– beste harreman zabalago batzuk sortzen dira maskulinotasunen artean. Ez da gauza bera klase ertaineko gizon autoktono bat izatea, edo paperik gabe dagoen eta erreferentziako oinarri sozial urriko gizon etorkin bat izatea. Gizonek jendartean duten egoeran eragina duten faktoreen elkarguneetatik –hala nola etnia, hizkuntza, lege-egoera, mugikortasun funtzionala, etab.– gure jendartean baztertuak geratzen diren maskulinotasunak sortzen dira; maskulinotasun horiek ez dituzte ez beste batzuek dituzten aukera berberak ez eta maila bereko boterea ere. Badira zenbait eredu maskulino beste batzuen botere-eta eragin-mailarik ez dutenak. Baina egoera berean dauden emakumeek baino botere gutxiago al dute?
Zeintzuk dira maskulinotasunen eta boterearen arteko harremanak? Nola moldatzen dituzte botere-erlazioak eta genero-desberdintasunak maskulinotasunei buruzko arau sozial eta kulturalek?
Hona hemen «Hombres, Masculinidades y Cambios en el Poder: Un documento de debate sobre la participación de los hombres en la igualdad de género desde Beijing 1995 hasta el año 2015» dokumentuaren pasarte bat:
“Boterearen barruan sartzen da, besteak beste, norberaren bizitzari buruz erabakiak hartzeko ahalmena eta lortu nahi diren helburuetan eragina izatekoa edo haiek lortzekoa. Erlazio guztietan du eragina botereak, zeina, era berean, pertsona bakoitzaren identitate sozialek –hor sartzen dira generoa, arraza, klase- soziala, sexu-orientazioa, adina, erlijioa, herritartasuna, etab.– moldatzen eta baldintzatzen baitute. Genero-desberdintasunak norbaiten gaineko boteretik edo botere-formen gaineko kontroletik abiatuta definitzen dira; aldiz, emakumeen ahalduntzea handitzeko ahaleginek eta genero-berdintasuna sustatzeko egiten direnek boterearen forma alternatiboak bultzatzen saiatzen dira: boterea zerbaitetarako; boterea norbaitekin eta barne-boterea; hertsapenik edo nagusitasun gabeko helburu erkideen alde lan egiteko indar indibidualak eta kolektiboak erabiltzen saiatzen direnak”.
Maskulinotasunaren ikaskuntza estu lotuta dago botere-egiturak maneiatzen eta barneratzen ikastearekin. Gizonek botere politiko, ekonomiko eta sozialeko egituren bitartez antolatutako jendarteak ikaskuntza-egitura bat sortzen zuen boterean dagoen taldearentzat –gizonak–, hain zuzen ere, boterea baliatzen jarrai zezan.
Boterea gizonengan mantendu duten egiturak ez dira, hala ere, sozialak bakarrik izan, baizik eta bizitzako alde guztietan aurki ditzakegu. Beraz, berdintasun eza sostengatzen duten erakunde eta egitura ekonomiko eta sozial bidegabeak izatearen mende egoteaz gainera, garrantzitsua da nola barneratzen ditugun haiek gizon eta emakumeok, nola eraikitzen ditugun gure subjektibotasunak, zer-nolako hitzarmenak egiten ditugun gizon eta emakumeok, eta nolako konplizitateak eta itunak eratzen diren gizonen artean haien abantaila eta pribilegioei eusteko, hau guztia berdintasun eza eusten laguntzen du.
Botereari eta haren definizioari buruz, eztabaida interesgarriak daude testu honetan lantzen dena baino harago heltzen direnak, baina interesgarria litzateke analisi hau eragin-zirkulu pertsonaletara aplikatzea, ikusteko nola partekatzen, erabiltzen edo pairatzen diren botere-erlazioak, eta zer lekutan gauden erlazio horietan.
Foucault (1976) filosofoaren ideia aplikatuta –«Nagusitasuna [no es] [ez da] pertsona batek beste batzuen gain, edo talde batek beste batean, erabiltzen duen menderatze sendo eta global hori, baizik eta jendarte baten barnean erabiltzen diren menderatze forma guztiak»–, galde genezake: Zer neurritan eraikitzen ditu pertsona bakoitzak berdintasun eza sortzen duten edo hura mantentzen laguntzen duten botere- erlazioak? Nola erreproduzitzen ditugu berdintasunik gabeko botere-egiturak gure profesionalengan, gure bizikidetza-unitateetan edo gure harreman sozialetan?
Leire Gartziak (2011,18), lan-munduari erreferentzia eginez, honako hau dio:
…gure jendartean emakumeei eta gizonei hezkuntza desberdina eman izanaren ondorioz… instrumentalitate-ezaugarriak (independentzia, goranahia, asertibitatea, nagusitasuna, oldarkortasuna) maskulinotasunarekin lotzen dira. “Maskulinoaren” eta instrumentalaren eta “femeninoaren” eta adierazkortasunaren arteko erlazio horiek eragin handia dute lan-eremuko lidergoaren eta kudeaketa-ereduen definizioan. Horrela, enpresa- eraginkortasuna gizonei egotzi izan zaie, emakumeak, izan ere, luzaroan lan- merkatutik egotziak izan baitira, eta lidergo-ereduak gizonak erreferentzia gisa hartuta eraiki dira».
Ikus dezakegu eredu horrek berdin funtzionatzen duela politikaren edota ekonomiaren alorrean, non mekanismoa antzekoa baita. Lidergo maskulinoaren eredua unibertsala bihurtu da; lidergo horretara heltzeko, jada ez da beharrezkoa gizona izatea, nahikoa da maskulinotasunari egozten zaizkion lidergo instrumentaleko formak erabiltzea (boterearen eta lidergoaren maskulinizazioa). Horrela, zenbait alditan, emakumeek gizonen modu berean erabiltzen dute boterea eta lidergoa; kasu horretan, beraz, boterean daudenen gorputzak aldatzen dira, baina arauak ez dira aldatzen.
Eta, alderantziz, badaude zenbait gizon ere boterea erabiltzeko beste era batzuk esperimentatzen hasi direnak, eredu maskulino zurrunetik urrundurik; horrela, «tradizioz maskulinoak ez diren» beste ezaugarri batzuetara irekitzen hasi dira: esate baterako, enpatiara edota elkarlanera.
